Leagann cinntithigh na sláinte, rochtain ar spásanna glasa agus gorma, riocht tithíochta, agus truailliú torainn agus aeir béim ar leithead an tionchair is féidir a bheith ag pleanáil spásúlachta ar shláinte agus ar fholláine daoine agus ar neamhionannais.[1]. Sa Bhreatain Bheag aithnítear an tábhacht atá le sláinte agus folláine a fheabhsú agus éagothroime a laghdú trí chur chuige maidir le forbairt áite a dhéanamh[2], dírithe ar spásanna poiblí a chruthú a neartaíonn naisc idir daoine agus an spás.
Tá ról lárnach ag cruthú áite maidir le dul i ngleic le cinntithigh sláinte agus áiteanna sláintiúla sona a chruthú le maireachtáil agus le hoibriú iontu. Is féidir le múnlú na timpeallachta tógtha agus nádúrtha trí lionsa na sláinte agus folláine tacú le cruthú pobail a chuireann ar chumas daoine roghanna stíl mhaireachtála níos sláintiúla a dhéanamh, tinneas a chosc, aghaidh a thabhairt ar neamhionannais, agus rochtain ar sheirbhísí agus áiseanna a fheabhsú.
Pléann Liz Green, Comhairleoir i Sláinte Poiblí, Beartas agus Sláinte Idirnáisiúnta agus Stiúrthóir Cláir um Mheasúnú Tionchair Sláinte ag Sláinte Poiblí na Breataine Bige an fhorbairt atá ar bun sa Bhreatain Bheag.
Tionchar COVID-19
Tá béim bhreise tugtha ag paindéim COVID-19 ar an tábhacht a bhaineann le cruthú áite agus pleanáil le haghaidh sláinte agus cothromais ar bhealach comhoibríoch. Nocht sé go sainráite, agus i roinnt samplaí, na tionchair sláinte agus neamhionannais ar fud an daonra, a thagann ó chinntithigh sláinte amhail an comhshaol, úsáid talún, iompar, an geilleagar agus tithíocht.
Déantar é seo a iniúchadh go mion in obair a rinne Sláinte Poiblí na Breataine Bige le déanaí, atá i dtuarascáil dar teideal ‘Deiseanna sláinte agus folláine a uasmhéadú le haghaidh pleanála spásúlachta i dtéarnamh paindéimeach COVID-19’.. [3] Leagann an tuarascáil béim ar an mórthionchair dhearfacha agus dhiúltacha ar shláinte na mbeartas pleanála spásúlachta le linn na paindéime COVID-19 ar dhaonra na Breataine Bige, scaireanna foghlama, agus leagann sé béim ar idirghabhálacha dearfacha agus comhshochair ar féidir leo timpeallacht níos sláintiúla sa todhchaí a chothú agus a mhúnlú do chách.
Tá an tuarascáil dírithe ar raon leathan páirtithe leasmhara lena n-áirítear: oifigigh agus cleachtóirí pleanála, comhshaoil, inbhuanaitheachta agus sláinte poiblí, ceannairí pobail agus lucht déanta beartas. Tá sé cag cur san áireamh an fhreagairt phaindéimeach agus an téarnamh trí lionsa na pleanála spásúlachta, sláinte, folláine agus neamhionannais, agus scrúdaíonn sé saincheisteanna idirspleácha amhail folláine mheabhrach, athrú aeráide agus inbhuanaitheacht comhshaoil. Tá ról lárnach ag pleanáil spásúlachta freisin chun aghaidh a thabhairt ar an ‘Dúshlán Tríarach’ a bhaineann le paindéim COVID-19, athrú aeráide agus Brexit.. [4]
Stiúraíodh an obair agus an t-athbhreithniú fianaise seo ag Grúpa Comhairleach Straitéiseach ar a raibh ionadaithe ó Rialtas na Breataine Bige, Acmhainní Nádúrtha na Breataine Bige, foirne Sláinte Poiblí Áitiúla agus Pleanálaithe Spásúlachta bardasach, chomh maith le hOifigigh Ildisciplíneacha ó Sláinte Poiblí na Breataine Bige.
Roinnt príomhthéamaí aithníodh iad a bhaineann go léir le Pleanálaithe Spáis, Oifigigh Sláinte Poiblí agus pobail. Áiríodh orthu sin an tábhacht a bhaineann le rannpháirtíocht agus comhoibriú chun sláinte agus folláine a fheabhsú, ról na cruthaitheachta áite don tsláinte, geilleagair bhunúsacha áitiúla, an tábhacht a bhaineann le rochtain ar bhonneagar glas agus gorm, riachtanais tithíochta agus obair bhaile amach anseo, agus rochtain dhigiteach agus bonneagar.
Tá sé chomh maith déanann sé iniúchadh ar na difríochtaí sóisialta agus tíreolaíocha ar féidir leo tionchar a bheith acu ar shláinte agus ar chothromas. Mar shampla, bhí taithí dhifriúil ag an bpaindéim i bpobail uirbeacha agus tuaithe sa Bhreatain Bheag. Cé go léiríonn fianaise go raibh rátaí mortlaíochta a bhaineann le COVID-19 níos airde go staitistiúil ag pobail uirbeacha ná mar a bhí i gceantair thuaithe, bhí sraith uathúil dúshlán os comhair ceantair thuaithe agus iad ag déileáil le COVID-19, amhail daonraí níos sine, leibhéil níos airde de dhálaí a bhí ann cheana agus rochtain níos measa ar. Cúram sláinte. [5]
Príomhthéama amháin is ea an t-athrú timpeall ar rochtain ar bhia sláintiúil agus ar thimpeallachtaí fáis bia le, mar shampla, méaduithe ar líon na ndaoine atá ag fás a gcuid bia féin agus ag feabhsú a gcuid gairdíní sainaitheanta ach freisin tionchair dhiúltacha ar an tsláinte mar úsáid mhéadaithe ar sheirbhísí beir leat a sheachadtar bia te.[6]
Mar sin, cad iad na hathruithe dearfacha ar féidir le Pleanálaithe, Oifigigh Sláinte Poiblí agus Lucht Déanta Beartais cur leo, nó slógadh le haghaidh téarnamh amach anseo trí phleanáil spásúlachta don tsláinte?
I measc na ndeiseanna don tsláinte agus don phleanáil amach anseo a aithníodh prionsabail um chruthú áite a ghlacadh agus a chur i bhfeidhm, mar shampla trí Chairt um Chruthú Áite de chuid Rialtas na Breataine Bige a shíniú; rannpháirtíocht luath / obair chomhcheangailte a chur chun cinn idir earnálacha chun aghaidh a thabhairt ar dhúshláin fholláine; agus cur chuige nuálaíoch atá ann cheana féin a chur chun cinn agus a úsáid chun teagmháil a dhéanamh le pobail agus príomhpháirtithe leasmhara eile, mar shampla ag baint úsáide as Measúnú Tionchair Sláinte rannpháirteach nó uirlisí amhail an Place Standard as Albain. Tá sé seo tábhachtach, mar is féidir leis a chur ar chumas Oifigigh Bheartais, Pleanálaithe agus foirne Sláinte Poiblí Áitiúla machnamh a dhéanamh ar ghníomhartha sonracha, chun aghaidh a thabhairt ar théamaí sa chomhthéacs áitiúil.
Ní mór breithniú breise a dhéanamh ar na tionchair a bheidh ag an bpaindéim dá bharr, ar mhaithe le pleanáil agus dearadh sláintiúil amach anseo. Féadann sé sin cabhrú le drochthionchar a mhaolú, tionchair dhearfacha a uasmhéadú agus deiseanna agus comhshochair a chur chun cinn, a nascann le tosaíochtaí eile amhail aghaidh a thabhairt ar athrú aeráide agus cothromas sláinte a fheabhsú.
[1] Geddes et al, 2011.Athbhreithniú Marmot: impleachtaí do phleanáil spásúlachta. Londain: Foireann Athbhreithnithe Marmot. INFC. Ar fáil ag: Athbhreithniú Marmot: Impleachtaí do Phleanáil Spáis - IHE (instituteofhealthequity.org)
[2] Rialtas na Breataine Bige, 2021. Beartas Pleanála na Breataine Bige (Eagrán 11). Ar fáil ag: https://gov.wales/sites/default/files/publications/2021-02/planning-policy-wales-edition-11_0.pdf
[3] Glas L et al, 2022. ). Deiseanna sláinte agus folláine a uasmhéadú do phleanáil spásúlachta i dtéarnamh paindéimeach COVID-19. Caerdydd, Iontaobhas SNS Sláinte Poiblí na Breataine Bige. Ar fáil ag: Deiseanna sláinte agus folláine do phleanáil spásúlachta a uasmhéadú i dtéarnamh paindéimeach COVID-19 - Aonad Tacaíochta um Measúnú Tionchair Sláinte na Breataine Bige (phwwhocc.co.uk)
[4] Green L et al, 2021. Ag tabhairt aghaidh ar Dhúshlán Triarach Brexit, COVID-19 agus Athrú Aeráide ar mhaithe le sláinte, folláine agus cothromas sa Bhreatain Bheag. Ar fáil ag: https://phwwhocc.co.uk/whiasu/wp-content/uploads/sites/3/2021/10/PHW_Strategic_Paper-ENGLISH-Final-1.10.2021.pdf
[5] Mishra V et al, 2021. Éagothroime Sláinte le linn COVID-19 agus a n-iarmhairtí ar galracht agus ar bhásmhaireacht. Ar fáil ag: https://www.dovepress.com/health-inequalities-during-covid-19-and-their-effects-on-morbidity-and-peer-reviewed-fulltext-article-JHL
[6] Chang et al, 2020. Gach Athrú. Ar athraigh COVID-19 an bealach a chaithfidh muid pleanáil a dhéanamh do thimpeallacht bia níos sláintiúla agus níos cothroime? Dearadh Uirbeach Idirnáisiúnta. Ar fáil ag: https://doi.org/10.1057/s41289-020-00143-5
Liz Glas
Is Comhairleach í Liz sa tSláinte Phoiblí do Bheartas agus Sláinte Idirnáisiúnta agus is í an Stiúrthóir Cláir um HIA ag Lárionad Comhoibrithe an WHO (WHO CC) ar ‘Infheistíocht le haghaidh Sláinte agus Folláine’ Public Health Wales (PHW). Tá sí i gceannas ar an Ionad Idirnáisiúnta Comhordaithe Sláinte in PHW. Tá sí ina hOllamh ar Cuairt freisin ag an WHO CC do 'Timpeallacht Uirbeach Sláintiúla' ag Ollscoil Iarthar Shasana, an RA'. Tá eolas fairsing, tuiscint agus cur i bhfeidhm praiticiúil ag Liz ar HIA, 'Sláinte i ngach Beartas' agus pleanáil spásúlachta agus cuireann sí oiliúint, comhairle agus treoir ar fáil maidir le HIA agus próisis IA eile. D’oibrigh Liz ar thart ar 400 HIA ar leibhéil straitéiseacha éagsúla, ar chastacht agus ar thopaicí éagsúla lena n-áirítear na bearta cuimsitheacha ‘Impleachtaí Sláinte Poiblí Brexit sa Bhreatain Bheag: Cur Chuige HIA’ (PHW, 2019) agus an ‘Measúnú Tionchair Sláinte ar Fanacht sa Bhaile agus Beartas um Chianú Sóisialta mar fhreagairt ar COVID-19 sa Bhreatain Bheag’ (PHW, 2021). Níos déanaí, bhronn na hInstitiúidí Ríoga Pleanála Baile, RA an teideal 'Woman of Influence 2022' ar Liz.